De fabeltjesfuik

‘Begrijp ik nu goed dat België vandaag een goed werkende kerncentrale sluit?’ Een verbaasd tweetberichtje vatte de gevoelens van veel burgers samen, toen op 23 september 2022 de stekker uit Doel 3 ging. Een jarenlang proces ging daaraan vooraf waarin desinformatie een belangrijke rol speelde. Op het moment van schrijven van deze nieuwsbrief is het lot van de kernreactor nog ongewis.

De lotgevallen van de Belgische kerncentrales zouden niet misstaan in een spannende serie van een streamingdienst. Misschien komt dat er nog eens van. Het verhaal zou op verschillende momenten kunnen beginnen. Bijvoorbeeld bij het aannemen van de Belgische Wet op de kernuitstap in 2003. Die wet voorzag in een geleidelijke uitfasering van kernenergie. Al op diverse momenten bleek die uitstap nog niet zo gemakkelijk te zijn, zoals de besluiten in 2013 en 2015 om de looptijd van een deel van de reactoren te verlengen laten zien.¹

In deze nieuwsbrief willen we ons richten op de rol van desinformatie in dit lang lopende proces. Bij kernenergie wordt deze desinformatie ook wel ‘FUD’ genoemd, het verspreiden van fear, uncertainty, doubt – essentiële gereedschappen in de koffer van politiek activisten. Een belangrijk hoofdstuk hierin opent zich in de zomer van 2012, als bij een routine-inspectie fout-indicaties aan het licht komen in de reactorkuip van Doel 3, één van de reactoren van de kerncentrale in Doel.² Het loont de moeite om de link in voetnoot twee eens te open, omdat uit het verhaal van het FANC (het Federaal Agentschap Nucleaire Controle, ofwel de Belgische nucleaire waakhond) de chronologie heel duidelijk en feitelijk uitlegt. Maar het is een lang verhaal. Een aspect dat we er uit willen lichten, is dat het in 2012 al duidelijk was dat het ging om ‘waterstofvlokken’: belletjes waterstof, die tijdens het gieten van het staal zijn ontstaan en door het walsen van de kuip tijdens het maakproces zijn platgedrukt en uitgerekt.

Het FANC doet zijn werk en trekt heldere conclusies…

Maar kan dat kwaad? De uitbater legt de reactor stil om dit te onderzoeken.*) Om al in mei 2013 weer op te starten, omdat al gauw bekend was dat waterstofvlokken de sterkte van de constructie niet aantastten, omdat ze evenwijdig lopen aan de reactorwand. Dan komen er in 2014 bij het onderzoek dat Electrabel laat uitvoeren nieuwe onderzoeksresultaten die de mogelijkheid openlaten dat de sterkte van de reactorvaten van Doel 3 en Tihange 2 op lange termijn toch aangetast zou kunnen raken. De uitbater legt de reactoren nogmaals stil. Er volgt een episode van zeer gespecialiseerd onderzoek, waarvoor internationale experts worden ingeschakeld.³ Het FANC ontvangt en beoordeelt al hun rapporten en neemt deze mee in een eigen analyse, waaruit voortvloeit dat de uitbater in november van 2015 de reactoren Doel 3 en Tihange 2 weer opstart.

In januari van 2016 lijkt het alsof de turbulente periode kan worden afgesloten: het FANC geeft een internationale workshop waarin wereldwijde experts kennis uitwisselen over de ‘lessons learned’. Maar in maart 2016 volgt een nieuwe ronde van discussie naar aanleiding van een ‘alternatieve hypothese’ van enkele Leuvense professoren over hoe er tóch schade zou kunnen zijn ontstaan door veronderstelde ‘evoluties’ of groei van de waterstofvlokken. Hierop volgt nog weer nieuw onderzoek dat uiteindelijk geen enkele aanleiding vindt voor het aannemen van deze ‘alternatieve hypothese’. Desondanks verschijnen in de september van 2017 nog in berichten in de Belgische media als zouden de rapporten van de Leuvense professoren niet afdoende zijn weerlegd, een bewering die door het FANC uitdrukkelijk en specifiek is tegengesproken.⁴ Het FANC blijft bij haar conclusies van april 2017 die luiden dat zij geen enkel bezwaar heeft tegen herstart.

Daarmee bevestigt ze de conclusie die Electrabel al in 2015 publiceerde: “de structurele integriteit van het reactorvat wordt aangetoond met grote veiligheidsmarges en is nooit een punt van zorg geweest tijdens de hele werking van de installatie sinds de inbedrijfstelling”.⁵

…die aan de antikernenergiebeweging niet besteed zijn

Aan de antikernenergiebeweging zijn deze conclusies niet besteed. Begin 2017 werkt zij aan de voorbereidingen voor wat één van de grootste demonstraties tegen kernenergie in de recente geschiedenis zou worden. Naar schatting zo’n 50.000 mensen kwamen in juni 2017 op de been om hun zorgen te uiten over de kernreactoren Tihange 2 en Doel 3. Zorgen die sterk en systematisch zijn aangewakkerd met de term ‘scheurtjesreactoren’. Het accent lag hierbij op Tihange, waar men kon rekenen op veel Duits anti-kernenergiesentiment, bijvoorbeeld uit het nabijgelegen Aken.

Woorden doen er toe, en zeker het woord ‘scheurtjes’ in verband met een kerncentrale. ‘Scheurtjes’ komt van scheuren, maar wat betekent dat woord in het dagelijkse spraakgebruik precies? Je mag aannemen dat de meeste mensen eronder verstaan dat het een proces is waarbij delen die eerst één geheel vormden, van elkaar loskomen. Het is dus een actief proces, een verandering van een toestand van heel zijn naar kapot zijn. Een verandering die je uiteraard niet graag ziet optreden in het drukvat van een kerncentrale. Het roept een beeld op van openscheuren, water van 300 graden dat zich explosief een weg naar buiten zoekt, het scenario van een ijzingwekkende thriller…

Niet dat dergelijke scenario’s ook maar iets met de werkelijkheid te maken hebben. Kijken we naar het onderzoek zoals hierboven kort is beschreven, dan is duidelijk dat in de reactorvaten van Tihange 2 en Doel 3 er op geen enkel moment sprake is geweest van ‘scheuren’ als werkwoord, noch van het bestaan van scheuren of scheurtjes. De ‘scheurtjesreactor’ is dus een fabeltje. Een fabeltje dat al in het voorjaar van 2017 overtuigend was weerlegd. Maar waarmee wel grote aantallen mensen de stuipen op het lijf is gejaagd.

Het opmerkelijkst is: het woord ‘scheurtjesreactor’ wordt tot op de dag van vandaag onbekommerd gebruikt door onder meer de Belgische publieke omroep, de meeste Belgische kranten en zelfs de Belgische federale minister van Energie, Tinne van der Straeten. Het heeft haar de wind in de zeilen gegeven bij uitvoering van het beleid dat moest leiden tot sluiting van de Belgische kerncentrales.

Zeker, bij die sluiting hebben meer factoren een rol gespeeld. Maar de fabeltjesfuik heeft lange tijd kunnen voorkomen dat de realiteit van de Belgische kernuitstap onder ogen werd gezien. Bijvoorbeeld het feit dat het sluiten van een kerncentrale, waar dit ook ter wereld gebeurt, prompt leidt tot een evenredige toename van het gebruik van fossiele brandstof. Tot voor kort kozen alle landen die kerncentrales sloten, stilzwijgend voor een toenemend gas- of kolengebruik. Er waren een energiecrisis en een oorlog voor nodig om dit in brede kring duidelijk te maken. De recente aanslagen op Nordstream 1 en 2 onderstrepen dat een toekomstig energiesysteem niet alleen CO2-vrij, maar ook robuust en veilig moet zijn. Kan België zich onder de huidige omstandigheden deze uitstap nog permitteren? Op een moment dat de internationale politiek zich realiseert dat noch de veiligheid van de gasleidingen naar Noorwegen, noch die van de gasleidingen tussen Algerije en het Europese vasteland, noch die van de internationale stroomkabels op de zeebodem kan worden gegarandeerd?

Hoe nu verder?

En dan zijn we terug bij Doel 3, die op 23 september werd stilgelegd. Met de kennis van nu zien we ineens een kernreactor in de kracht van zijn leven, die middenin een energiecrisis én een geopolitieke crisis zonder enige technische grond wordt stilgelegd. Het personeel deed kort voor sluiting nog een ultieme poging de reactor te behouden.⁶ De Belgische federale minister ondernam daartoe geen serieuze pogingen, maar kwam op zeker moment wel met opmerkelijke uitspraken als zou zij de reactor voor sluiting hebben willen hoeden. Op de dag van sluiting revancheert het personeel zich tegen de aantijgingen als zou de reactor verouderd zijn: tijdens de laatste reactorcyclus (die ongeveer een jaar duurt) heeft Doel 3 een beschikbaarheid gehad van 100%.

Of het boek voor Doel 3 nu gesloten is, staat nog niet vast. De uitbater heeft bekendgemaakt dat ‘destructieve stappen’ zo lang mogelijk worden uitgesteld. Maar, voegt zij er aan toe, hoe langer het duurt, hoe moeilijker het wordt om weer op te starten.⁷ De grootste vraag wordt nu vooral hoe groot de pijn van de energiecrisis gaat worden, en ook: wie deze het meest gaat voelen. Algemeen belang speelt vaak amper een rol in het proces van de energietransitie. Maar misschien dat de recente geopolitieke ontwikkelingen de zaak kunnen doen kantelen, waardoor Doel 3 weer kan doen waar ze goed in is: veilig grote hoeveelheden schone, CO₂- en dictatorvrije stroom produceren.

*) In een eerdere versie van dit artikel stond dat de FANC de reactor had stil laten leggen. Dat was niet juist. Het stil leggen was een vrijwillige beslissing van de uitbater, het FANC heeft nog nooit een centrale moeten vragen of eisen om te stoppen.

Naschrift: op 28 september werd bekend dat twee Belgische NGO’s de Belgische staat, uitbater Engie en netwerkbeheerder Elia voor de rechter dagen, omdat zij met het sluiten van kerncentrales de energievoorziening in gevaar brengen.⁸

1 https://economie.fgov.be/nl/themas/energie/energiebronnen/kernenergie/wettelijke-grondslag-van-de

2 https://fanc.fgov.be/nl/dossiers/kerncentrales-belgie/actualiteit/foutindicaties-de-stalen-wanden-van-de-reactorvaten-van

3 Voor de liefhebber: zoek in het rapport onder voetnoot 2 naar ‘breuktaaiheid’

4 https://fanc.fgov.be/nl/nieuws/doel-3tihange-2-reactie-fanc-op-kritiek-professoren-ku-leuven

5 Zie de hoofdconclusie in deze twee rapporten: SAFETY CASE 2015 Tihange 2 Reactor Pressure Vessel Assessment https://afcn.fgov.be/fr/system/files/safety_case_report_t2_2015.pdf (voor het citaat zie p.6 laatste bullet); SAFETY CASE 2015 Doel 3 Reactor Pressure Vessel Assessment https://afcn.fgov.be/fr/system/files/safety_case_report_d3_2015.pdf

6 https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/08/26/personeel-kerncentrale-doel-in-open-brief-hou-doel-3-en-tihang/

7 Daarin zijn kerncentrales natuurlijk niet bijzonder, zo werkt het met uw auto ook.

8 https://www.euractiv.com/section/energy/news/citizens-non-profits-to-sue-belgian-state-over-nuclear-reactor-closure/